فلسفه فروهر

در گاثاها نامياز فروهر نيامده است و تنها در يسنا‏هات 26 و در
فروردين يشت به اين نام برميخوريم. در بندهاي چهارم يسنا، ‏هات 26 از پنج بنياد يا
پنج نيروي مردمان ياد ميشود، و اين پنج نيرو: جان، دين، بوي، روان و فروهر است.


جان در اوستا،
اهو،
سرمايه زندگي است.


دين در اوستا دئنا از ريشه " دي " برآمده است و همان " ديدن " و
نگرش دروني است که مردمان به بيرون و فراخناي جهان دارند! و به سخني ديگر پيوندي
است که هر زنده و باشنده با آفرينش و جهان استوار ميکند. و اين بجز از کيش و آيين
است که فرمان آن از جهان بيرون به اندرون مغز و انديشه و روان ميآيد .


بوي همان است که از بساوايي و شنوايي و چشايي و ... بر ميآيد و کارهاي تن را سامان
ميدهد و هوش و وير
و جز آن وابسته بدان اند .


بوي در اوستا
بَئوذَ
و در پهلوي
بُوذ
(همسنگ تُند) درفارسي دري بوي (به همان سنگ) خوانده ميشده است .


روان در اوستا
اوروَن
است و گزيدن نيکي‏ها از بدي‏ها و پالايش انديشه از پليدي‏ها با او است. و همان است
که در جهان مينوي (انديشه، معنوي) بهره درستکاري‏ها يا زشتکاري‏هاي خويش را ميبيند!
پنجمين نيروي پديد آورنده مردمان، فروهر است که در اوستا
فَرَوشي
و در فارسي
فرَوَرد
است و نام فروردين و فروردينگان از آن برآمده است، و با آنکه نام فارسي آن در
نوشته‏هاي نخستين چنين است، امروزه در نزد ما همان نام پهلوي آن روان است زيرا که
موبدان و نويسندگان و گزارندگان نامه‏هاي ديني و اوستا همگان آنرا به پهلوي
مينوشتند و ميخواندند .


چنانکه ديده ميشود برخي از پديده‏هاي هستي داراي برخي از اين پنج
نيرو نيستند و از آن ميان مردمان همگي اين پنج نيرو را دارند .


درباره اين که
فروهر
چيست و چه را ميرساند سخن بسيار گفته اند. چون:

نيروي پيش برنده، نيروي پروراننده، نيروي روياننده يا بالنده،
نيروي گرونده و بارآور، نيروي پناه دهنده و نيروي نگهبان مردمان.


بدين گفتارها ميتوان اين را افزود که: بخش دوم اين واژه در پهلوي "
وهر " همان است که در فارسي بهر و بهره و بخش را ميرساند. ايرانيان از بخش و بخت
چيز ديگري را نيز ميخواستند گفت، و آن بخشي است که از دهش يزداني و جهاني بهره
مردمان ميشود و اين هنوز در واژه‏هاي
خوشبخت
و
بدبخت
آشکار است.


بخش نخست فْرَ نيز جنبش به سوي پيش را ميرساند و هنوز در واژه‏هاي فردا،
فرجام، فرا، ... زنده است. بنابراين ميتوان گمان بردن که فروهر بهري از آفرينش
ايزدي است که از جهان فرورهران به مردمان ميرسد و با همان بهر است که همه جنبه‏هاي
زندگي آنان از هوش و بشن و بالا و نيرو و توان پديد ميآيد و پرورش مييابد و پس از
مرگ نيز پاک و بي آلايش به سوي خرد هستي بخش - اهورامزدا - باز ميگردد.


دربُندَهِش که دفتري تازه است و گفتارهاي تازه را همراه برخي
گفته‏هاي کهن در خود دارد، چنين آمده است که اهورا مزدا پيش از آفرينش جهان،
فروهران را بيافريد و پس از سه هزار سال از رويِ آن جهان مينوي، اين گيتي را پديد
آورد. اين انديشه پس از اسلام نيز در گفتار ابوسعيد ابولخير خود را مينماياند.
چنانکه در هيچ يک از گفتارهاي پهلوي نيز تا آن جا که من ديده ام چنين روشن آن را
باز نگفته اند.


شيخ ما گفت خداوند تعالي پيش از آنکه اين کالبد‏ها را آفريند، جهان
را به چهار هزار سال بيافريد. و در محل قرببداشت و آنگاه ازآن نوري بريشان نثار کرد
و او دانست که هر جاني را از آن نور چه نصيب يافت. و آن نصيب ايشان را نواخته
ميداشت. تا در آن نور ميآسودند و در آن پرورده ميگشتند و کساني که در اين دنيا يا
يکديگر شان انس و قرار باشد و اين جا با يکديگرشان نزديکي بوده باشد، و اين جا
دوستدار يکديگر باشند، ايشان را دوست خداي گويند. و بر آن باشند که براي خداي
يکديگر را دوست دارند. و آنگاه هرکه خداي را جويد، بدان طلب، به يکديگر بوي برند


و همين انديشه است که جهان مثالي افلاتون را پديد ميآورد و بدين روي
افلاتون و همه آنان که در جهان پيرو او هستند همگي پيرو انديشه‏هاي ايراني اند .


اکنون باز گرديم به آنچه به گمان من، بهر و بخش مردمان است و از پيش
روشن شده است. چنانکه باغباني که هسته باداميرا در زمين ميکارد از پيش ميداند که آن
دانه پس از بررُستن چه درختي خواهد شد و چه ميوه اي خواهد داد و نشان همه برگ‏ها و
شاخه‏ها و ميوه‏هاي آن از پيش در نهانخانه جان آن هسته بادام نوشته شده است و چنين
است فرزندي که در زهدان مادر پديد ميآيد ... و همه آفرينش و هستي و جان جهان ...
اما اگر دستي، شاخه اي از آن درخت را ببرد باز نشان آن شاخه در ديگر ذره‏هاي آن
درخت هست. چنانکه نشان رنگ چشم مردمان در سلول‏هاي پوست و پا و استخوان نيز هست. و
از همين روي است که فردوسي درباره جهان آفرين ميگويد:


ز نام و نشان و گمان
برتر است / نگارنده بر شده گوهـر است


اوست نگارنده گوهري که بالا ميگيرد و پرورش مييابد. و همگي گوهر‏هاي
پرورش يابنده جهان، فرمان نخستين را براي چگونگي بالا گرفتن و پرورش يافتن، از وي
دريافته اند. و جهان با اين پرورش رو به سويي دارد که از ديدگاه ما پنهان است .


اين بود آن چه که من به گفتارهاي پيشين افزودم. اما سخني که همگان
در آن همراي اند اينست که: فروهر نيرويي است که از سوي اهورامزدا در مردمان نهاده
شده است و پس از مرگ پاک و بي آلايش به سوي او باز ميگردد.


در دفتر‏هاي ديني ايراني هيچ گاه ديده نشده است که براي فروهر نشاني
کشيده يا از چگونگي آن ياد شده باشد و از دوران‏هاي پيش از هخامنشيان نيز نشانه اي
از آن در بازمانده‏هاي باستاني پيدا نشده است، و نخستين نشانه‏هاي آن از هنگام
هخامنشيان پديدار ميشود. پس بايستي باورکردن که اين «نشان» از آن دوران، درفرهنگ
ايراني پذيرفته شده است.


چرا گفته شده است که آن را پذيرفته ايم، زيرا که پيدايي آن از ايران
زمين نبوده است و کشورهاي زمان باستان با برداشت از فرهنگ‏هاي يکديگر، آرام آرام آن
را پديد آورده اند، و هخامنشيان که در ساختن تخت جمشيد از هنرها و آيين‏هاي ديگران
ياري جسته اند آن را از آشوريان گرفتند و چنانکه ميدانيم هخامنشيان آيين‏هاي مردمان
کشورهاي شکست خورده را گراميميداشتند و به بت‏ها و خدايان ديگران کرنش ميکردند تا
آن جا که در مصر بديدار و ستايش گاو آپيس نيز رفتند و شايد، اين، از آن روي بود که
مردمان شکست خورده که فرمانروايان کشور خود را از دست ميدادند، دلخوش بدان باشند که
با پيروزي ايرانيان کيش و آيين شان گراميو پا برجاي هست. و از همين روي است که در
نگاره‏هاي تخت جمشيد گاو بالدار آشوري و ديگر جانوران افسانه اي يا خدايان کشورهاي
ديگر نيز ديده ميشود.


در اين دو نگاره که از الواح بابل نوشته « ادوارد شي يرا » ترجمه
علي اصغر حکمت برداشته شده است، خداي آشور ديده ميشود که در يکي تير و کماني به
نشانه جنگجويي و پيروزي آشوريان در دست دارد و در ديگري چهره مهر و نيرو و توانايي
و پادشاهي در دست اوست که آن را از آيين مهري ايرانيان گرفته اند و خداي آشور در
ميان گرده خورشيد پيداست و چنانکه ميدانيم آشوريان « شِمِشْ » يا خورشيد را خداي
خويش ميدانستند .











از خورشيد در يشت‏ها با نام اروند اسب يا دارنده اسب تيز رو ياد شده
است و آن نشانه تيز روي خورشيد است و آشوريان آن را تيزپرواز ميدانستند و بدان روي
براي وي پر و بال کشيدند تا پرواز آن را در آسمان نشان دهند.






هخامنشيان که در ساختن تخت جمشيد شکوه بيشتري ميخواستند، بال‏هاي
اين نشان را کشيده تر کردند و پيکره انسان نماي آن را از ميان خورشيد بيرون کشيدند
و آن را بدين گونه در بسياري جاي‏ها به کار بردند.


در اين نگاره چنانکه ديده ميشود افزون بر بال و پر، دو اندام ديگر
آمده است، و اين به چه روي است؟ و از کجا آمده است؟


دراين نگاره که از سومر باستان بدست آمده است ديده ميشود که دو
شاهين به يکديگر پيوسته (که برخي آن را شاهين دو سر مينامند) دو خرگوش را بچنگال
گرفته اند، و اين نشانه پيروزي شاهين تيز پرواز بر ديگر جانداران است .






همين انديشه در ساختن اين پيکره آشوري ديده ميشود که شاهين که سرِ
شير دارد، دو گوزن را بچنگال گرفته است .





همين کار، در يکي ازنگاره‏هاي تخت جمشيد بر دست شاهيني انجام
ميگيرد.






رويه 4
perspolis marq


اما نگاره سومري با دو خرگوش در تخت جمشيد نيز ديده ميشود که در آن
پاهاي شاهين‏ها و بخشي از پشت خرگوشان، بهمان گونه ديده ميشود. (همان، رويه 5)






و همين پاهاي شاهين است که با چنگال‏هاي آن در نگاره سوم اين گفتار
به روشني ديده ميشود و کم کم در ديگر نگاره‏ها به گونه چنبره در آمد.


اين بود تاريخچه پيدايي اندام‏هاي اين نگاره اما، بازنگري ديگري نيز
در ديگر کشورها بدان بايسته مينمايد:


در اين نگاره که از نيمه دوم هزاره سوم پيش از ميلاد، از آکاد به
دست آمده است و اکنون در موزه بريتانيا است، نجات خداي خورشيد ديده ميشود .





و در اين نگاره کژدم مردان در برابر خداي آشور ديده ميشوند که از
هنر آشور و بابل بازمانده است و اکنون در موزه لوور است .





اين نگاره که از سومر به دست آمده است پيکره يکي از خدايان سومري را
نشان ميدهد که مرد بالداري است اما جامه و بال وي همانند ديگر خدايان است. ()






از رويه 92
INANA queen of
heaven and earth


و در اين نگاره خداي
سومري را برفراز سر پادشاه پيروز ميبينيد.





از همان رويه 102


جاي هيچگونه گمان باز نمانده است که اين نگاره زاده انديشه مردمان
جهان باستان است و پس از دگرگوني‏هاي فراوان از راه آشور به ايران آمده است و تنها
از دوران هخامنشيان است که با گستره بيشتر و پيکره اي زيباتر بکار گرفته شده است .


اما در باره فروهر اين انديشه روا بوده و هست که پس از مرگ به سوي
اهورامزدا باز ميگردد، و از آن جا که واژه اهورامزدا – که خرد هستي بخش يا خرد جهان
را ميرساند و بازگوي انديشه ايراني درباره جهان آفرينش است – آرام آرام به گونه‏هاي
اوهرمزد، اورمزد، هرمزد، هرمز درآمد چنانکه امروز نشانگر انديشه و چگونگي او نيست و
تنها يک نام را ميرساند ... آرام آرام اين نيز در انديشه مردمان آمد که جايگاه او
آسمان است .


پس بايسته مينمود که فروهر براي بازگشت به سوي او پرواز کند و اين
نشانه پرواز، نشانه فروهر است و در تخت جمشيد دو نگاره ديگر ديده شده است که نشانه
اي از پيکر و سر و چهره در آن نيست. نگاره نخست پادشاهي در جنگ با شيران ديده ميشود
که فروهر اهورامزدا با فره ايزدي او را ياري ميدهد.







ديگر نگاره اي است که همين نشانه پرواز را در انجام يک آيين ديني
باز مينمايد که در آن موبد، ‏هاون، هوم و آتش دان نيز ديده ميشود .





پس اگر در نگاره‏هاي پادشاهان نشانه فروهر با سر و ريش و کلاه و
جامه آمده است در اين آيين ديني فروهر ساده است و از آن تنها انديشه پرواز در گمان
ميآيد .



اکنون اگر بپذيريم که نشانه پرواز در آيين ديني برتر از نشانه پرواز
در نگاره‏هاي ديگر است ميبايستي اين نشان را بپذيريم و ما نيز آن را پديد نياورده
ايم بلکه از زمان پيدايي همان نشان، اين يک نيز در ايران ديده شده است و به انديشه
ايراني نيز نزديک تر است .



اکنون پس از اين همه گفتار جاي دو پرسش نيز ميماند :


بر بنياد نوشته‏هاي ديني همه مردمان
از زن و دختر و کودک و مرد داراي فروهر اند پس آيا شايسته است که فروهر زنان را نيز
به گونه فروهر مردان، نشان دهيم؟ و آيا اين برابر با انديشه ايراني هست؟ که هيچ
جدايي و برتري ميان زن و مرد ننهاده است و در فروردين يشت نيز به فروهر همه زنان در
کنار مردان درود فرستاده شده است!


فروهر پاک و بي آلايش است و هيچگونه پليدي و آلودگي و آرايش در آن
نيست. آيا اين درست است که در نشان آن کلاه و جامه و چين و ريش و آرايش بيايد ؟


بدين روي است که گروه نويسندگان، نشان را با اين چهره براي ماهنامه
برگزيده است و در سخن را در اين باره باز ميگذاريم تا اگر پژوهش‏هاي ديگر درباره
فروهر با سر و کلاه و جامه انجام شده است، در ماهنامه به چاپ رسانيم .

من اینو به خواهرم samira جان تقدیم می کنم چون یه چند وقتیه که سرش خیلی شلوغه
(اگه ناقص هست به بزرگیتون ببخشید آخه تو یک سایت دیدم ، خیلی جالب بود گفتم شما از دستش ندین)

دست شما درد نكنه اسكار عزيز