حيوانات، مخلوقات الهي(حفظ و حمايت از حيوانات در دين اسلام، آيات و روايات)

در روي كره خاكي هزاران گونه مختلف جانوري زندگي مي كنند كه هر يك فلسفه اي از خلقت را يادآور مي شوند و خداوند هدفي از خلق هر كدام از آنها داشته كه درك برخي از آنها براي ما مشكل است. با اين حال انسان به عنوان اشرف مخلوقات بار امانتي را به دوش مي كشد كه يكي از آنها حفظ و نگهداري از اين آفريدگان الهي و بهره مندي منطقي و عادلانه از موهبات خداوندي است.
از ابتداي تاريخ حيوانات الگويي براي زندگي بشر بوده و انسان با شناخت و مهار توانايي هاي ويژه حيوانات از آنها براي زندگي خود ياري جسته است و در مقابل كمتر توانسته كه از توانايي هاي خود براي رفاه حال حيوانات استفاده نمايد. توان بدني حيوانات براي باربري و حمل و نقل، اجزاي بدن آنها مانند پوست، شاخ، گوشت و غيره نياز انسان اوليه را برآورده مي كرده است. انسان اوليه همچنين از حيوانات يادگرفت كه چگونه شكار كند، به چه شكل خود را مخفي كند، در چه پناهگاه هايي زندگي كند و از گزند دشمن در امان باشد و از طرف ديگر نحوه دفاع، حمله و چگونگي استفاده از ابزارهاي نبرد را از روي رفتار و ساختمان بدن حيوانات الگو گرفت. چنانچه بسياري از اختراعات خود را با الگو برداري از بدن حيوانات انجام داد از آن جمله مي توان اختراع زير دريايي، هواپيما، رادار و غيره را نام برد.
امروزه نيز حيوانات كمك هاي زيادي به انسان مي كنند و علاوه بر بحث توليدات غذايي مانند گوشت، مرغ،ماهي، ميگو، تخم مرغ، عسل، شير و بسياري از فرآورده هاي با منشا دامي كه زير نظر دامپزشكان سلامت آن براي تغذيه انسان تامين مي شود، حيوانات در كمك به نابينايان، يافتن مجروحين در حوادث طبيعي، كشف مواد مخدر و مين، تشخيص زود هنگام سرطان، كمك به بيماران رواني و غيره نيز نقش مهمي دارند. در مقابل اين همه خدمت خداوند از انسان خواسته است كه به اين مخلوقاتش مهرباني و كمك كنيم.

در اسلام كه كاملترين دين الهي است دستورات فراواني براي دست يابي به اين مسؤوليت مهم يعني حفظ و حمايت از حيوانات وجود دارد. در قرآن آيه‌هاي زيادي وجود دارد كه در آن به حيوانات اشاره شده است و سوره هاي زيادي به نام برخي حيوانات مانند گاو، زنبور عسل و غيره نامگذاري گرديده است.
در برخي آيات ذكر نام حيوان مانند سگ اصحاب كهف به نيكي برده شده است و در آيه اي ديگر به عنوان مثال خداوند به نفس اسب قسم ياد مي كند.
اين حمايت و اشاره محدود به حيوان خاصي نمي شود و شامل روايت هايي از چگونگي رفتار اولياي الهي با حيوانات و دستورات مستقيم فقهي و حقوقي براي حفظ حرمت و رفاه حيوانات است.
در اسلام حتي براي كشتن ذبح نيز مقرراتي وجود دارد كه از زجر آن پرهيز گردد و اين نشان مي دهد كه حتي زماني كه نياز است حيواني براي استفاده غذايي كشته شود، نبايد ناراحتي تحمل نمايد.
در اسلام وادار نمودن حيوانات به نزاع و قرار دادن محلي براي اين كار به شدت تقبيح شده است. در كتاب وسايل‌الشيعه از كتاب حج نقل است كه پيامبر به جنگ انداختن بهائم را نهي و قدغن نمودند. امام ششم نيز جنگ انداختن بين حيوانات را مكروه دانسته‌اند.
جلد سوم تفسير كاشف صفحه 39(انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامي) در ارتباط با آيه سوم سوره انعام آمده است، خداوند با تحريم انواع پنجگانه مردار، بشر را برانگيخته است تا در حفظ و نگهداري و تغذيه و بهداشت دام بكوشد و از تلف شدن، خفه شدن، كتك خوردن و پرت شدن از بلندي و ايجاد جنگ و درگيري ميان حيوانات و نيز حمله حيوانات درنده به آن‌ها جلوگيري به عمل آورد و همچنين افراد شرور و قسي‌القلب آن‌ها را براي تفريح و سرگرمي به جان هم نيندازند.
در اسلام همچنين، شكنجه، مجروح نمودن، آزار، ربودن و مسموم كردن حيوانات و آب و غذاي آن‌ها به هر نحو يا به هر دليل ممنوع شده است.
در روايت آمده است كه: سال قحطي طلبه‌اي ماده سگي را ديد افتاده و بچه‌هايش به پستان او آويخته‌اند هر قدر ماده سگ مي‌خواست برخيزد از ضعف نمي توانست حركت كند، قوت نداشت. آن طلبه دلش رحم آمد چيزي هم نداشت. كتاب درسش را داد نان گرفت پيش سگ گذاشت. سگ رو به طرف آسمان كرد واشك از چشم سگ جاري شد. كانّه دعا كرد جهت او. شب در خواب به آن طلبه گفتند ديگر زحمت درس و مطالعه بر خود قرار نده. انّا اعطيناك من لدنّا علماً(مجمع النورين صفحه48).
پيغمبر (ص) مي‌فرمودند: لاتأكلو والعينان تنظران، حيواني اگر وقت غذا خوردن حاضر شود انسان دو سه لقمه به آن حيوان مي‌دهد. بعضي از علما نوشته‌اند كه مستحب است نگهداشتن گربه و احسان به او. شبلي را بعد از مردن در خواب ديدند گفت خدا مرا بخشيده. ملكي پرسيد كه مي‌داني چرا؟ او گفت به حج و نماز و غيره، ملك گفت خير. به ياد داري در كوچه بچه گربه‌اي داشت از سرما مي‌مرد، او را در آستين پوستين خود گرم كردي، خداوند تو را به آن عمل بخشيد.
در «ترك الاطناب ابن القضاعي (متوفي 454ق) آمده است كه پيامبر (ص) روزي فرمود كه در ميان بني‌اسرائيل مردي سيه‌دل و گناهكار بود. وي روزي سگي را بر لب چاهي ديد كه از تشنگي زبان بيرون آورده بود. مرد سيه‌دل، برسگ شفقت آورد، درون چاه رفت و كوزه خود را پر آب كرد و به سگ داد. خداي بزرگ به پيامبر زمان وحي كرد كه به آن عاصي بگو كه به اين شفقت، هرچه كردي ترا بخشيدم: مردي از ياران برخاست و گفت: ما را از بهر بهايم مزد دهد؟ پيامبر (ص) گفتند:«في كل كبد حري اجر» در هر جگري تافته مزدي هست

در بحار جلد 14 روايت است كه پيامبر فرمودند كه خداوند لعنت كند كسي را كه يال و دم اسب را كه وسيله دفاع است قطع كند.
پيامبر فرمود: غير از شخص رحيم كسي وارد بهشت نمي‌شود. اي برادر بدرستيكه حيوان صاحب احساس است. آنچه را كه طاقت ندارد بر آن حمل منما و آنرا مورد رنج و شكنجه قرار مده زيرا همانطور كه يك انسان از درد متألم مي‌شود حيوان نير متألم خواهد گرديد.
در آيات 5 تا 7 سوره نحل از كمك حيوانات به انسان سخن مي‌گويد و در آخر تأكيد مي‌كند كه بدرستيكه خداي شما رئوف و رحيم است. همچنين در جاي ديگر مي‌فرمايد كه خداوند ستمكاران را دوست ندارد.
حماد لحام گويد: در راهي امام صادق (ع) مشاهده كردند كه بار شتري كج شده است. غلام را صدا كردند كه با اين شتر به عدالت رفتار كن يا بار را بر اين شتر استوار ساز كه خداوند دادگر را دوست دارد.
رسول اكرم فرمودند يك پهلو بر حيوان سوار نشويد. خداوند تبارك و تعالي رفق و مدارا را دوست دارد و مددكار آن كس است كه با حيوان به مدارا رفتار نمايد(2).
علي (ع) فرموده:«ارفق بالبهائم و لاتسو بلحمها و با تحمل عليها فوق طاقتها»
با چهارپايان به مهرباني رفتار كن، بر تن آنان آزار مرسان، و بيرون از طاقتشان بار بر آنها مگذار. چهارپايان را نرانده و مترسان.
در روايت است كه شتر پيري را مي‌خواستند نحر كنند، گريخت و پيش پيغمبر رفت سجده نمود و به سخن آمد كه صاحب من سال‌ها سواري از من گرفته و برايش بار برده‌ام و حالا كه پير و زخمي شده‌ام مي‌خواهد مرا به قصاب بسپارد. پيغمبر شتر را از صاحبش خريد و آزاد كرد. شتر آزادانه مي‌چريد و مردم به او غذا مي‌دادند و مي‌گفتند كه آزاد كرده‌ي پيغمبر است. تا زخم‌هاي شتر خوب شد و حيوان چاق و سالم شد (1 مجلس هفدهم صفحه 173).

پيغمبر اكرم با يارانش كه در لباس احرام بودند به آهويي كه در سايه درختي به طور منحني خوابيده بود به يكي از ياران خود فرمود در اينجا توقف ‌نما تا همگي مردم در اين مكان مرور كنند و كسي اين حيوان را نترساند و متعرض او نشود(2).
از كتاب حيات‌الحيوان دميري جلد دوم 457- در لغت ظبي گويد پيغمبر گرامي با يارانش در حرم عبور مي‌فرمودند آهويي خوابيده بود حضرت يك نفر را حافظ او قرار داد تا آن حيوان را نترسانند و آزارش ندهند.
محمدبن مسلم از امام نقل مي‌كند پرسيدم راجع به آهويي كه داخل حرم شود، فرمودند نه حق گرفتن است و نه اذيت كردن و نه مس آن. خداوند مي‌فرمايد من دخله كان امنا(2).
در «فيه مافيه» مولانا جلال‌الدين بلخي آمده است كه عيسي (ع) در صحرايي گرفتار باران تندي شد و به خانه سيه‌گوش به گوشه غاري پناه گرفت «وحي آمد كه از خانه سيه‌گوش بيرون رو كه بچگان او به سبب تو نمي‌آسايند(3).

تا قرن هفتم در شوشتر خانه‌اي بود كه آن را «خانه شير يا خانه وحوش» مي‌گفتند و معروف بود كه شيران و درندگان گرسنه به آن خانه كه سهل- سهل‌بن عبدالله شوشتري متوفي به سال 283 ق از بزرگان صوفيه و شاگرد ذوالنون مصري آن را براي اين كار اختصاص داده بود مي‌آمدند و ايشان را در اين خانه ميهماني كرده و گوشت مي‌دادند و پس از آنكه سير مي‌شدند به جايگاه خود در صحرا باز مي‌گشتند.
شيخ عطار در تذكره‌الاولياء در شرح حال «رابعه عَدَويه» از انس و الفت او با آهوان و حيوانات وحشي ياد مي‌كند، گويد روزي رابعه به كوه رفته بود، نخجيران وحشي گرد آمده و به او نزديك شده بودند، ناگاه «حسن بصري» پديد آمد، حيوانات يكباره فرار كردند. حسن متغير شده و به رابعه گفت چرا اينان با تو انس دارند و از من فرار مي‌كنند، گفت امروز چه خورده‌ بودي، گفت اندكي پيه و پياز، «گفت تو پيه ايشان خوري چگونه از تو نگريزند (3).
در مناقب امام احمد روايت شده كه امام احمد(حنبل) گفت مردي در ماورا‌ءالنهر مي‌باشد كه احاديث ثلاثيه يا سه جمله‌اي را داراست احمد بجانب ماورا‌ءالنهر رفت و آن مرد را ديدار نمود مردي كهنسال ديد سگي را غذا مي‌دهد سلامش نمود و پير جواب سلام بداد باز به كار خود مشغول شد. امام احمد را گران آمد كه چرا اين مرد توجه به سگ دارد و به من التفات ندارد چون شيخ از غذا دادن سگ فراغت يافت به امام احمد اقبال نمود و گفت مثل اين كه ناراحت شدي كه بر سگ توجه نموده‌ام و بر شما نكردم احمد گفت كه آري چنين است. شيخ گفت پيامبر فرمودند هر كه آرزوي آرزومندي را قطع كند خداوند آرزوي او را در قيامت قطع كند و در بهشت او را جاي ندهد و در اين زمين ما سگ يافت نشود و اين سگ به اميد من به اينجا آمده است و من مي‌ترسيدم اميد اين سگ را قطع كنم چه خداوند آرزوي مرا در روز قيامت قطع كند. امام احمد گفت اين حديث مرا كفايت است و برگشت.
از كلمه طيبه مرحوم نوري باب صدقه حيوانات صفحه 283 در كتاب جعفريات روايت شده است كه رسول خدا مشغول وضو بود كه ناگاه گربه خانه به آن حضرت پناه برد حضرت متوجه شد كه تشنه است ظرف آب را به طرف او كج كرد تا از آن آب بياشامد آنگاه با مابقي آب وضو ساخت.
حضرت صادق (ع) فرمودند كه خوردن پرنده پناهنده به خانه خوشايند نيست زيرا به تو پناهنده شده است و در خانه توجاي گرفته و هر پرنده كه به تو پناه مي‌آورد پناهش ده(2).
عبدالله‌بن جعفر گذارش به نخلستاني افتاد، ديد غلامي حبشي به چرانيدن گوسفندان مشغول است و سه قرص نان جهت غذاي او آوردند، سگي فرا رسيد، قرصي نان را به وي داد، سگ بخورد، سپس قرص دوم و سوم را نيز به حيوان داد. عبدالله پرسيد غذاي تو چه بود، گفت همين سه پاره نان، گفت چرا همه را به سگ دادي، گفت اين حيوان از راهي دور به اميدي با اينجا آمده دريغ داشتم وي را گرسنه برگردانم. عبدالله گفت مرا جوانمرد و بخشنده مي‌خوانند ولي اين چوپان از من كريم‌تر است چون هرچه داشت به سگ داد. پس آن غلام را با آن گوسفندان خريد و آزاد كرد(3).
تحيح گفت حسن‌بن علي (ع) را ديدم كه غذا ميل مي‌فرمودند و در پيش روي او سگي بود هرگاه لقمه بر مي‌داشت مثل آن را براي سگ مي‌انداخت. عرضه داشتم يابن رسول‌الله آيا اين سگ را از نزد جناب دور بكنم؟ حضرت فرمود بگذار او را كه من حيا مي‌كنم از خدا كه صاحب روحي به من نگاه كند و من در حال غذا خوردن باشم و او را نخورانم.(2).

ابن مسعود گويد در خدمت حضرت رسول بوديم كه مردي در نيزاري داخل شد تخم‌ نوعي گنجشك يا جوجه او را با خود آورد آن حيوان بالاي سر حضرت و اصحابش در پرواز بود. حضرت فرمود كداميك از شما اين حيوان را به درد آوريد مردي عرض كرد من يا رسول‌الله جوجه‌هاي او را از لانه‌اش گرفتم فرمود برگردان به حيوان رحم كن.در سنه بيست هجري عمر و عاص پايتخت مصر را محاصره نموده عازم اسكندريه شد. فرمان حركت كه دادند و خواستند خيمه‌ي او را بركنند متوجه شدند كه يك جفت كبوتر برفراز آن لانه ساخته و تخم‌گذاري كرده‌اند. عمرو گفت كه كبوترها بر ما پناه آورده‌اند. پس خيمه را بر جاي گذاريد تا تخم‌ها باز شده و بچگان به پرواز درآيند. سپس مستحفظي براي آن گذاشت كه كسي پرندگان را نترساند.
پيامبر اكرم(ص) با حيوانات به نرمي رفتار مي‌كرد. ظرف آب را در پيش گربه چندان نگاه مي‌داشت كه خوب بنوشد و سيراب شود. يكبار شخصاً به مداواي خروسي كه در خانه داشت و مريض شده بود پرداختند. روزي چهارپايي را ديدند كه آن را داغ مي‌كردند و از سوراخ بيني‌اش بخار بيرون مي‌زد. از مشاهدة اين صحنه به شدت ناراحت شده و فرمودند: خدا لعنت كند كسي را كه چنين كرده است. هرگز كسي صورت چهارپايان را داغ نكند و آنها را نزند(2).
در كيمياي سعادت در مورد «ابودردا» ذكر شده كه وقتي شتري كرايه مي‌كرد مي‌گفت اي شتر، از من به خدا گله مكن كه مي‌داني بار به اندازة توان بر تو نهاده‌ام. در «الفتوح» ابن‌اعثم نامه‌اي ابوبكر خليفه اول مسلمين به يزيدبن ابي‌سفيان حاكم شام ذكر شده كه در طي آن آمده: «گوسفندي را كه از او شير خواهند خورد و جانوري را كه از او منفعت خواهند گرفت، نكشند».

خیلی جالب بود. پیشنهاد می کنم همه این داستانها و روایات را بخونند. بخصوص داستان شبلی که بخاطر کمک به بچه گربه آمیرزیده شده بوده. و یا داستان حضرت عیسی در غار سیاه گوش و داستان حنبل که اول مرد به سگ می رسد و بعد به حنبل توجه می کند تا امید سگی که به او پناه اورده را به دستور خدا ناامید نکنه.

خیلی خیلی جالب بود.

منم هم در این مورد این آیه از قرآن را قرار می دهم، البته در صفحه اول کتاب لاک پشتها نیز یک آیه از سوره انعام در مورد حیوانات قرار دادم :

و في خلقکم و ما يبث من دابه ايات لقوم يوقنون
و در آفرينش خودتان و آنچه از انواع حیوانات پراکنده مي گرداند ، براي مردمي که يقين دارند نشانه هائي است.